मुंबई : प्रत्येक हंगामात शेतकर्‍यांना सर्वात जास्त चिंता सतावते ती युरियाची! कारण ऐन हंगामावेळी युरियाची टंचाई निर्माण होते. यामुळे त्याचा काळाबाजार वाढून त्याचा आर्थिक फटका शेतकर्‍यांना बसतो. पिकाच्या वाढीसाठी नायट्रोजन आवश्यक आहे. साधारणपणे युरिया टाकून शेतकरी नायट्रोजनची गरज पूर्ण करतात. युरियामध्ये ४५% नायट्रोजन असते आणि ते पाण्यात सहज विरघळते. रासायनिक कारणांमुळे ते कमी वापरण्याचा सल्ला दिला जातो. मात्र इंदूरच्या जितेंद्र पाटीदार या शेतकर्‍याने नायट्रोजनची मागणी पूर्ण करण्याचा स्वदेशी मार्ग शोधला आहे. यानंतर युरिया वेगळे टाकण्याची गरज नाही. मध्य प्रदेशातील सर्वात मोठे कृषी विद्यापीठ जबलपूरनेही त्याला मान्यता दिली आहे.
धैंचाचे सायंटिफिक नाव सेस्बॅनिया असे आहे. त्याला रान शेवरी, सासी इकड, इकड; धुंची, वनजयंती, जयंती आदी नावांनी ओळखले जाते. ही वनस्पती हिरवे खत, चारा व इतर काही किरकोळ उपयोगांकरिता वापरल्या जातात. हिरवळीच्या खताकरिता म्हणून धैंचाची लोकप्रियता खूपच वाढली आहे. ऊस, कापूस, भात, नारळ, चहा, गहू, ज्वारी इ. पिकांना त्याचा बेवड चांगला मानवतो. धैंचाचे हिरवळीचे खत घातल्यास १०६% गव्हाचे, ३६% ज्वारीचे व १२% कापसाचे उत्पन्न वाढल्याचे आढळले आहे. म्हणूनच शास्त्रज्ञ त्याला हिरवे खत असेही म्हणतात. हे शेतात वाढताना आणि कापल्यानंतर देखील उपयुक्त आहे. कापून पसरल्यावर ते खत बनते.
धैंचा वनस्पती पर्यावरणातील नायट्रोजन शोषून घेते आणि मुळांपर्यंत पोहोचवते. ४५ ते ५० दिवसांनंतर रोपाला फुले येताच ते कापून तिथेच सोडले जाते. त्याच्या मुळांमध्ये साठलेला नायट्रोजन जमिनीतील ओलावा आणि पाण्यातून शोषला जातो. धैंचाची लागवड केल्याने युरियाची गरज एक तृतीयांश कमी होते. रासायनिक युरिया खतामध्ये नायट्रोजनचे प्रमाण जास्त असल्याने ते जमिनीत सहज सापडते. पण धैंचापासून झाडाला नैसर्गिक खत मिळते. ही एक पूर्णपणे सिद्ध पद्धत आहे. त्यामुळे पैसा आणि खत दोन्हीची बचत होते.
असा होतो धैंचा लागवडीचा प्रयोग
शेत रिकामे झाल्यावर नेहमीप्रमाणे पेरणी केली जाते. एक ते दीड महिन्यात ते ३ फुटांपर्यंत लांब होते. धैंचा रोपाच्या मुळाला गाठ असते. ते पुढील पिकास हिरवळीच्या खताच्या स्वरूपात मदत करते. दुसरे, त्याच्या मूळ गाठी नायट्रोजन शोषून घेतात. पीक पेरणीची वेळ आली की धैंचा शेतातच पसरतो. ते हिरवळीचे खत म्हणून वापरले जाते.
एका जागेत लागवड केलेल्या पिकाच्या दरम्यान लागवड केल्यास ते तणांना प्रतिबंधित करते. घनदाट आणि सावली असल्याने, सूर्य त्याच्या खालच्या जमिनीवर पोहोचत नाही. त्यामुळे इतर तण उगवत नाहीत. यासोबतच त्याच्या गुठळ्यातील नत्र पिकापर्यंत पोहोचते. स्फुरद व पालाशचे प्रमाण वाढते. येथे हे लक्षात घ्यावे लागेल की धैंचाच्या रोपाची उंची आपल्या मूळ पिकापेक्षा मोठी नसावी, त्यापूर्वी ते कापून घ्यावे लागेल. जर ते मोठे झाले तर ते मूळ पिकाची वाढ थांबवेल.