वेलची अर्थात वेलदोडेचा वापर सकाळच्या चहापासून भाजीपर्यंत सर्वांमध्ये केला जातो. मुख शुध्दीकरणासाठी आणि मसाला म्हणून वेलचीचा वापर होतो. वेलची महाग असली तरी दैनंदिन वापरात तिचा मोठा वापर होतो. अनेक शेतकरी आता वेलचीची शेती करण्याचा नवा प्रयोग करु लागले आहे. भारतात सर्वदुर वेलचीची शेती होत असली तरी कर्नाटक, केरळ आणि तमिळनाडूमध्ये मोठ्या प्रमाणात याची लागवड केली जाते.
वेलचीच्या लागवडीसाठी, समुद्राच्या हवेत सावली आणि ओलावा असणे आवश्यक आहे. उष्णता आणि आर्द्रता दोन्ही योग्य असल्यास वेलचीची लागवड करता येते. बियाण्यापासून वेलची वाढवण्यासाठी, त्याला आर्द्र वातावरण आवश्यक आहे, जे किनारी भागात आहे. केळीच्या झाडाप्रमाणे वेलचीच्या झाडाला जास्त पाणी आणि उबदार हवामान आवश्यक असते. वेलचीच्या लागवडीसाठी लाल आणि काळी माती योग्य ठरते. वालुकामय गुळगुळीत काळी माती असेल तर वेलचीचे रोप अगदी सहज उगवू शकता.
वेलचीच्या जाती
हिरवी वेलची : हिरव्या वेलचीला छोटी वेलची असेही म्हणतात. याचा वापर अन्नामध्ये अनेक प्रकारे केला जातो. याचा उपयोग मुखशुद्धी, औषध, मिठाई आणि पूजेत होतो. त्याची झाडे १० ते १२ वर्षे उत्पादन देतात.
काळी वेलची – मोठी वेलची : काळ्या वेलचीला मोठी वेलची असेही म्हणतात. मसाला म्हणून मोठी वेलची वापरली जाते. त्याचा आकार लहान वेलचीपेक्षा खूप मोठा आहे. त्याचा रंग हलका लाल ते काळा असतो. काळ्या वेलचीमध्ये कापूरसारखा सुगंध असतो.
वेलचीची लागवड दोन प्रकारे करता येते.
१) वेलचीच्या बिया
२) वेलचीच्या वनस्पतीपासून मिळवलेल्या वनस्पतीपासून
बियाण्यापासून वेलची वाढवणे हे सोपे काम नाही. कारण सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे बियाणे, जे दर्जेदार असावे, जुने बियाणे वाढण्यास त्रास देते. ताजे वेलची बियाणे उपलब्ध असल्यास ते सहज पिकवता येते.
वेलची लागवडीची वेळ आणि पद्धत
वेलची लागवडीसाठी लागवडीचे काम एक ते दोन महिने अगोदर केले जाते. त्यानंतर जुलै महिन्यात पावसाळ्यात ही झाडे शेतात वाढवावीत, त्यामुळे झाडांना सिंचनाचीही गरज भासत नाही. आणि वनस्पती देखील चांगली विकसित होते. वेलचीच्या रोपाला खूप सावलीची जागा लागते. यासाठी झाडाची लागवड सावलीच्या जागीच करावी. वेलची रोपाची लागवड शेतात करताना ते तयार केलेल्या खड्ड्यांवर किंवा वाफ्यावर साधारण ६० सें.मी.च्या अंतरावर लावावेत. झाडाची लागवड बेडवर झिगझॅग पद्धतीने करावी. फेब्रुवारी-मार्चनंतर एप्रिलमध्ये वेलचीच्या झाडावर अतिशय सुंदर फुले येतात. पावसाळ्यात याला गुच्छांच्या रूपात फळे येतात.
खत आणि पोषण व्यवस्थापन
शेणखत हे वेलचीच्या रोपासाठी उत्तम खत आहे. सेंद्रिय खताने उगवलेली झाडे खूप चांगली, मजबूत आणि जलद वाढतात, याशिवाय आपल्याला जी वेलची मिळते ती पूर्णपणे शुद्ध असते, त्यामध्ये कोणतेही विषारी घटक किंवा कीटकनाशक नसते.