औरंगाबाद : भुईमूग हे फार कमी वेळात चांगले उत्पन्न देणारे पीक मानले जाते. काही काळापासून बाजारात आलेल्या हायब्रीड भुईमुगाला चांगला भाव तर मिळतोच, शिवाय तो पिकवण्याचा खर्चही बराच कमी झाला आहे. केवळ दहा वीस हजार रुपये किमतीत तयार केलेला हा संकरित भुईमूग विकून ऐंशी हजार ते एक लाख रुपये कमावता येतात. या कमाईमागील वैज्ञानिक पद्धत रोटेशनल फार्मिंग किंवा सायकल-फार्मिंग म्हणून ओळखली जाते, ज्यामध्ये लवकर पिके घेतली जातात.
भारतात मान्सून सुरू होण्यापूर्वी मार्चमध्ये भुईमुगाची लागवड सुरू केली जाते. लवकर पिकांचा सर्वात मोठा फायदा हा आहे की ते तयार होण्यासाठी खूप कमी वेळ घेतात, तसेच त्यांची मागणी जास्त असल्याने त्यांना चांगला भावही मिळतो. यामुळे आपले उत्पादन तर वाढेलच पण त्याचबरोबर आपल्या शेतातील जमिनीची सुपीकताही वाढेल. यामागील कारण म्हणजे भारतातील जमिनीत सामान्यतः नायट्रोजनची कमतरता असते आणि भुईमूग सारख्या पिकांची मुळे नायट्रोजन फिक्सेशन करतात. म्हणजेच नायट्रोजन एकाग्रता आणि माती इतर अन्न पिकांसाठी देखील सुपीक बनवते. भुईमुगात नत्राच्या एकाग्रतेमुळे युरियाची फवारणीही अत्यंत मर्यादित प्रमाणात करावी लागते, त्यामुळे खताचा खर्चही लक्षणीयरीत्या कमी होऊ शकतो.
रोटेशनल फार्मिंग अंतर्गत, तेलबियाचे पीक फार कमी कालावधीत घेतले जाते आणि त्यानंतर लगेच अन्नधान्य पीक घेतले जाते. जसे आपण आपल्या शेतात वेळोवेळी अन्न पिके घेतो, परंतु एक पीक काढल्यानंतर उरलेल्या वेळेच्या मध्यभागी शेत पडीक राहते, परंतु जर हा उरलेला वेळ वापरला तर आपण तेलबिया पिके घेऊ या, ज्यामध्ये भुईमूग आहे. सर्वात महत्वाचे पीक मानले जाते. एका हेक्टर मध्ये सुमारे ५०० क्विंटल भुईमुगाचे उत्पादन घेता येवू शकते आणि ते केवळ ६० ते ७० दिवसांत तयार होऊ शकते.
भुईमूग लागवडीसाठी जमीन तयार करणे
सर्व प्रथम, शेतांची नांगरणी करावी. शेतात नांगरणी करताना पाण्याचा निचरा व्यवस्थित करावा. माती भुसभुशीत असावी. चिकणमाती आणि वालुकामय चिकणमाती जमीन शेतासाठी सर्वोत्तम मानली जाते.जमीन उत्पादनासाठी, जमिनीची नांगरणी करून नंतर शेतात दोन ते तीन वेळा नांगरणी करावी. पॅट वापरून जमीन चांगली सपाट करण्याचा सल्ला दिला जातो. भुईमूग पिकावर दीमक व किडींचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता आहे. भुईमूग पिकाचे दीमक आणि किडींपासून संरक्षण करण्यासाठी, क्विनॅलफॉस १.५% २५ किलो प्रति हेक्टर जमिनीच्या शेवटच्या नांगरणी दरम्यान पूर्णपणे मिसळावे.
भुईमूग पिकासाठी बियाणे निवड
पावसाळ्याच्या सुरुवातीच्या महिन्यात शेतकरी भुईमुगाची पेरणी सुरू करतात. कृषी तज्ज्ञांच्या मते, भारतात सुमारे १५ ते २० जून ते १५ ते २० जुलै या कालावधीत भुईमूग पिकाची पेरणी केली जाते. भुईमुगाच्या लागवडीसाठी शेतकरी दोन प्रकारचे बियाणे वापरतात. प्रथम कमी पसरणारे बियाणे जे प्रति हेक्टर सुमारे ७५ ते ८० किलो आहे. आणि दुसरीकडे पसरणारे बियाणे जे प्रति हेक्टर ६० ते ७० किलो वापरले जाते. पेरणीसाठी निरोगी आणि प्रमाणित बियाणे निवडण्याचा सल्ला दिला जातो. बियाणे पेरण्यापूर्वी शेतकर्यांना ३ ग्रॅम थायरम किंवा २ ग्रॅम मॅन्कोझेब किंवा कार्बेन्डिझिम १ किलो प्रति बियाण्याची प्रक्रिया केली जाते. या प्रक्रियेमुळे बियांची उगवण चांगली होते. भुईमुगाच्या या दोन जाती वेगवेगळ्या पद्धतीने पेरल्या जातात.
भुईमूग पिकासाठी खत आणि खतांचा वापर
शेतकरी जमिनीची सुपीकता लक्षात घेऊन खतांचा वापर करतात आणि कोणत्या जातीच्या भुईमुगाची पेरणी केली आहे. भुईमूग हे तेलबिया पीक आहे, त्यामुळे भुईमूग पिकाला नायट्रोजनयुक्त खतांची गरज असते. शेत तयार करताना जमिनीत चांगली खते मिसळावीत लागतात. शेतात पेरणीपूर्वी सुमारे २० ते २५ दिवस आधी हेक्टरी ८ ते १० टन पोस्ट खत आणि शेणखत मिसळणे आवश्यक आहे आणि ते चांगले पसरून ते सर्व शेतात पसरवा. प्रति हेक्टरी २५० किलो जिप्सम वापरल्यास कितीतरी अधिक भुईमुगाचे उत्पादन होते.
भुईमुगातील कीटक आणि रोग
भुईमुगात अनेक रोग आहेत. यामध्ये प्रामुख्याने बियाण्यांपासून होणार्‍या रोगांचे प्रमाण जास्त आहे. पिक रोगमुक्त ठेवण्यासाठी काही गोष्टींची काळजी घेणे आवश्यक आहे. मे-जूनच्या उन्हाळ्यात शेताची दोन किंवा तीन खोल नांगरणी करावी. प्रत्येक नांगरणीमध्ये एक आठवड्याचे अंतर होते. पीक लागवडीपूर्वी शेतात ५० किलो कुजलेले शेण एक किलो ट्रायकोडर्मा मिसळून आठवडाभर सावलीत ठेवावे. नंतर नांगरणीपूर्वी शेतात शिंपडा. कार्बोन्डाझिम, बॅबस्टीन इत्यादी कोणत्याही प्रभावी बुरशीनाशकाच्या योग्य डोसने बियाण्याची प्रक्रिया करा. सिंचनाचे पाणी शेतात कुठेही साचणार नाही अशा पद्धतीने सपाटीकरण करावे. या उपायांमुळे रोगाची शक्यता ७० टक्के कमी होते.
भुईमूग पिकाला सिंचन
भुईमूग पिकाला खरीप पीक असल्याने जास्त सिंचनाची गरज नसते. भुईमूग पिकाचे सिंचन पूर्वेकडील पावसावर आधारित आहे. भुईमूग पिकाच्या लवकर पेरणीसाठी पालेवा वापरा. भुईमूग पिकात फुले सुकलेली दिसल्यास लवकर पाणी देणे आवश्यक आहे. शेतकर्‍यांच्या म्हणण्यानुसार सोयाबीनचे उत्पादन जमिनीखाली होते आणि जास्त वेळ पाणी दिल्याने सोयाबीन खराबही होऊ शकते. अशा स्थितीत पेरणीच्या वेळी पाण्याचा निचरा करण्याची व्यवस्था विकसित करणे योग्य ठरले असते. या प्रक्रियेचा अवलंब केल्याने पावसाळ्याच्या दिवसात शेतात पाणी तुंबत नाही आणि पिकाचेही नुकसान होत नाही.
भुईमूग पिकाची योग्य काढणी वेळ
शेतकर्‍यांच्या म्हणण्यानुसार जेव्हा झाडांची पाने पिवळ्या रंगाची दिसू लागतात, तेव्हा काढणीची प्रक्रिया सुरू करा. शेंगदाण्याच्या शेंगा झाडांपासून विलग केल्यानंतर त्या किमान ८ ते १० दिवस पूर्णपणे वाळवाव्या लागतात. शेंगदाण्यातील सोयाबीन शेतकरी १० टक्के ओलावा होईपर्यंत वाळवतात. शेतकरी या प्रतिक्रियेचा अवलंब करतात कारण ओलावा-प्रेमळ सोयाबीन गोळा करणे किंवा साठवणे यामुळे त्यांना विविध प्रकारचे रोग होण्याची शक्यता असते.