नागपूर : बुलंदशहरच्या सायना तहसीलच्या बिहता गावातील भारतभूषण त्यागी यांनी दिल्ली विद्यापीठातून गणित, भौतिकशास्त्र आणि रसायनशास्त्रात बीएससी केले. पण वडिलांच्या सल्ल्यानुसार त्यांनी नोकरी न करता शेती करण्याचा निर्णय घेतला. भारतभूषण त्यागी यांनी १९७६ मध्ये शेती करण्यासाठी जिद्दीने सुरुवात केली. त्यावेळी यांच्या लक्षात आले की ही शेती खर्चावर आधारित शेती आहे. ज्यामध्ये मशागत, बियाणे, खते, सिंचन, कीटकनाशके यांच्या बळावर मशागत केली जाते. नांगरणी, खते, बी-बियाणे, औषधे यासाठी शेतकरी बाजारपेठेवर अवलंबून असल्याने ही देखील खूप महागडी शेती आहे. या सर्व गोष्टींचा वापर करून पिकांचे उत्पादन वाढेल, अशी ही शेती सुरू करण्यामागची कल्पना होती. मात्र प्रत्यक्षात तसे काही घडले नाही.
शेती करताना भारतभूषण त्यागी यांनी निरीक्षण केले की आधुनिक खर्चावर आधारित शेती करून शेतकरी सुखी राहू शकत नाही. कारण सर्व काही बाजारावर अवलंबून होते. मशागत, बी-बियाणे, खते, रासायनिक कीटकनाशके अशी सर्व खर्चाची साधने बाजाराच्या हातात होती. यासोबतच शेतकऱ्यांच्या मालाची किंमत बाजार ठरवत असे. अशाप्रकारे पाहिल्यास शेतकरी शेती करत नसून बाजारपेठेमुळे शेतकऱ्याला शेती करायला मिळत आहे. दुसरीकडे, बाजार स्वतःच शेतकऱ्याचा माल खरेदी करतो आणि त्यावर प्रक्रिया केल्यानंतर ग्राहकांकडून नफा कमावतो. अशा प्रकारे बाजार शेतकरी आणि ग्राहक दोघांचेही शोषण करते.
शेतीच्या सततच्या वाढत्या तोट्याने अस्वस्थ झालेले भारतभूषण त्यागी यांनी सर्व पैलूंचा विचार करून त्याच्या पर्यायाच्या शोधात पुढे निघाले. भारतभूषण त्यागी यांचे स्पष्ट मत होते की, बाजारातील मक्तेदारीमुळे देशाची कृषी अर्थव्यवस्था ढासळली आहे. उत्पादन वाढले पण शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढले नाही. हरितक्रांतीच्या नावाखाली सरकारे ज्या शेतीपद्धती पुढे नेत राहिल्या त्यामुळे अनेकांचे नुकसान झाले. त्यामुळे भूजल पातळी घटली आहे, जलप्रदूषण वाढले आहे, जमिनीची सुपीकता आणि जैवविविधता कमी झाली आहे. या सर्व समस्यांवर मात करण्यासाठी मार्ग शोधण्याचा प्रयत्न करत भारतभूषण त्यागी यांनी हळूहळू नवीन पर्याय शोधले.
यादरम्यान भारतभूषण त्यागी अनेक लोकांच्या संपर्कात आले. कारण त्यावेळी संपूर्ण देशात आधुनिक खर्चावर आधारित शेतीच्या पर्यायात अनेक उपाययोजना केल्या जात होत्या. ज्याला सेंद्रिय शेती, केंद्रीय शेती, शून्य बजेट शेती इत्यादी अनेक नावांनी ओळखले जाते. याचा शेतकऱ्यांना अंशतः फायदाही होतो, पण ते शाश्वत उपाय नाहीत. त्यामुळेच शाश्वत उपाय आणि आर्थिक सुबत्ता डोळ्यासमोर ठेवून निसर्गाच्या व्यवस्थेला धरून शेतीचा काही तरी मार्ग काढण्याच्या या शोधात भारतभूषण त्यागी पुढे सरसावले. जेणेकरून शेतकरी सन्मानाने शेती करू शकेल आणि आपल्या मुलांचे भविष्यही शेतीशी जोडू शकेल. कारण शेती हा कुटुंबाचा आणि समाजाचा समान कार्यक्रम आहे. शेतकर्‍यांना मानाचे पैसे मिळणार नाहीत तर शेती कशाला करणार? कोणी आपल्या कुटुंबाला शेतीत का गुंतवेल?
आधुनिक खर्चावर आधारित शेतीच्या पर्यायांच्या शोधात भारतभूषण त्यागी यांनी मधमाशीपालन, कापड निर्मिती, जलसंधारण, बियाणे निर्मिती, कृषी उत्पादन प्रक्रिया अशा अनेक गोष्टी केल्या आणि आपल्या कुटुंबाचा खर्च भागवत राहिले. त्यांना शेतीत फारसा नफा मिळत नव्हता. 1997 मध्ये, भारतभूषण त्यागी, शेतीसह जीवनाच्या काही प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी, ‘मध्यम तत्त्वज्ञान कम अस्तित्ववाद’ चे प्रणेते बाबा ‘श्री अग्रहर नागराज जी’ यांना भेटण्यासाठी अमरकंटक (मध्य प्रदेश) येथे गेले. त्यांना भेटून, त्यांनी मध्यस्थ तत्त्वज्ञान आणि अस्तित्ववादाच्या प्रकाशात दीर्घकाळ संपूर्ण व्यवस्थेचा अभ्यास करण्याचा आणि समजून घेण्याचा प्रयत्न केला. यातून जे वास्तव समोर आले, त्यातून मानवजातीच्या समस्यांवर पर्यायी उपायाचे स्वरूप निर्माण झाले, त्यातूनच निसर्गाचा क्रम समजून घेऊनच माणूस या पृथ्वीतलावर समृद्धपणे जगू शकतो, असा विश्वास भारतभूषण त्यागी यांना दिला. त्यातच शेतीची उपयुक्तता दडलेली आहे.
शेत एक.. पीक अनेक
भारतभूषण त्यागी यांनी ‘खेत एक, फसल अनेक’ असा नियम केला. भारतभूषण त्यागी यांनी त्याचा अवलंब केल्यावर त्यांच्या जमिनीची सुपीकता वाढली, जमिनीतील सेंद्रिय पदार्थ आणि सूक्ष्मजीव वाढले, उत्पादन वाढले आणि पाणी, खत यांची बचत झाली. सहपीक केल्यामुळे भारतभूषण त्यागी यांच्या शेतातील पाण्याचा वापर निम्म्यावर आला आहे. याचा त्यांना फायदा झाला. त्यांनी या शेतीला ‘सहअस्तित्व आधारित आवर्ती शेती पद्धत’ (समक) असे नाव दिले. सामक पद्धतीतील शेतीचे व्यवस्थापन लक्षात घेऊन त्यांनी निसर्गनियमांचा अवलंब केला. भारतभूषण त्यागी यांनी विविधतेतील पीकपद्धती, उत्पादनाची पृष्ठभागाची घनता, नैसर्गिक संतुलन, अंतराचे नियम, वेळ आणि हंगाम, श्रम नियोजन, बियाण्याची अनुवांशिक रचना इत्यादी बाबी व्यवस्थापनाच्या दृष्टिकोनातून महत्त्वाच्या मानल्या आणि अनेक प्रयोग केले.