नागपूर : आज आपण आधुनिक शेती करतो. असे असूनही, आपल्या देशात अन्नधान्याची सुरक्षित साठवणूक हे आव्हान कायम आहे. दरवर्षी २० ते २५ टक्के धान्य योग्य साठवणुकीअभावी खराब होते. याचा फटका शेतकरी बांधवांना सहन करावा लागत आहे. आज आपण धान्याच्या सुरक्षित साठवणुकीच्या खास टिप्स जाणून घेणार आहोत.
पिकनिहाय आढणार्‍या कीडींचे प्रकार
विविध प्रकारच्या कीडींचा प्रादुर्भाव हे धान्य साठवणुकीच्या गुणवत्तेचे नुकसान करणारे एक कारण आहे. जास्त आर्द्रता असल्याने धान्यात किडींचा प्रादुर्भाव जास्त असतो. शिवाय, धान्य बुरशी येते. धान्य सडते. धान्य खाण्यायोग्य किंवा विक्रीयोग्य नाही. काढणीच्या वेळी धान्यावर किडे येतात जे धान्यावर अंडी घालू लागतात. नंतर या अंड्यांतून बाहेर येणारा सुरवंट किंवा वेणी दाणे खाऊन पोकळ करतात. ही कीड गव्हाव्यतिरिक्त तांदूळ, मका, बार्ली, ज्वारी, बाजरी यांमध्येही आढळते. ही कीड धान्यातील जास्त ओलाव्यामुळे होते. पिठाचा सुरवंट हा देखील असाच एक कीटक आहे जो मैदा, रवा, मैदा यामध्ये आढळतो. यासोबतच गहू, मका, तांदूळ या धान्यांचाही नाश होतो. तांदूळ भुंगा हा देखील असा एक कीटक आहे जो तांदळाबरोबरच गहू, मका, बार्ली, ज्वारी, बाजरी इत्यादी तृणधान्यांमध्ये आढळतो. कडधान्य बीटल हा एक असा कीटक आहे जो सर्व प्रकारच्या डाळींचा नाश करतो. तूर, उडीद, हरभरा, मूग, वाटाणा, माठ, चवळा, मसूर इत्यादी कडधान्यांचा पूर्णपणे नाश करते.
सुरक्षित धान्य साठवणुकीसाठी विशेष उपाययोजना
धान्यावरील कीड आणि ओलाव्याचा परिणाम पिकाच्या कापणीपासून सुरू होतो. यासाठी धान्याची वाहतूक करण्यापूर्वी ट्रॅक्टर ट्रॉली चांगली धुऊन उन्हात वाळवावी. नंतर धान्य साठवण्यापूर्वी ८-१० दिवस उन्हात वाळवावे. कोरडे अन्नधान्य ओळखले पाहिजे. धान्य सुकल्यानंतर ते संध्याकाळी साठवू नये. त्यापेक्षा रात्रभर सावलीत ठेवून थंड करावे. त्यानंतर ते दुसर्‍या दिवशी सकाळी साठवावे.
साठवणुकीच्या वेळी धान्य भरण्यापूर्वी गोणी किंवा डबे पूर्णपणे स्वच्छ करावेत. त्यात धान्य भरण्यापूर्वी गोण्यांना एक टक्का मॅलेथिऑनच्या द्रावणात अर्धा तास ठेवा आणि नंतर दोन ते तीन दिवस कडक सूर्यप्रकाशात वाळवा. तयार धान्य थेट जमिनीवर ठेवू नये. लाकडी फळ्या प्रथम घातल्या पाहिजेत. हे कीटकांपासून आणि जमिनीतून येणार्‍या ओलावापासून संरक्षण करेल.
स्टोरेज करण्यापूर्वी गोदाम पूर्णपणे स्वच्छ करा. याशिवाय धान्य ठेवण्यापूर्वी दहा दिवस आधी खोलीत अर्धा टक्का मॅलेथिऑन द्रावण तयार करून तीन लिटर प्रति चौरस मीटर या प्रमाणात फवारणी करावी. धान्य चांगले सुकल्यानंतरच गोदामात ठेवावे. उंदरांपासून बचाव करण्यासाठी दाराच्या खालच्या बाजूला लोखंडी पाने लावावीत. धान्य नष्ट करण्यात उंदीर अत्यंत धोकादायक असतात. ते जितके धान्य खातात त्याच्या दहापट वाया घालवतात. म्हणूनच त्यांच्यावर नियंत्रण ठेवणे अत्यंत आवश्यक आहे. उंदरांच्या प्रतिबंधासाठी अन्नद्रव्यांमध्ये दोन ते तीन टक्के झिंक फॉस्फाईड मिसळून द्यावे.
धान्य सुरक्षित ठेवण्यासाठी नेहमी स्वीकारल्या गेलेल्या पारंपरिक पद्धतींचाही वापर करावा. पारंपारिक पद्धतीनुसार तृणधान्ये आणि कडधान्यांमध्ये मोहरीचे तेल ठेवावे लागते. राख मिसळून कडुलिंब व करंजाची पाने ठेवावी लागतात. गाळून आणि कोरडे झाल्यानंतर राख मिसळली पाहिजे. त्यामुळे धान्य व कडधान्ये खराब होत नाहीत व किडे स्वतःच मरतात.