नागपूर : पीक फेरपालट किंवा आंतरपीकांचे महत्त्व अनेक शेतकर्‍यांना माहित असूनही याची अंमलबजावणी खूप कमी शेतकरी करतात. याच पंगतीत मोडणार्‍या पीक विविधीकरण शेतीबद्दल आज आपण सविस्तर माहिती जाणून घेणार आहोत. आजच्या घडीला ही शेती अत्यंत महत्त्वाची आहे. शेतकर्‍यांनी याच अवलंब जर केला नाही तर भविष्यात शेतकर्‍यांना अनेक समस्यांचा व नुकसानीचा सामना करावा लागू शकतो, असे अनेक कृषीतज्ञांचे मत आहे.
अनेक प्रगतीशिल शेतकरी पांरंपारिक शेतीची चौकट तोडून पीक विविधीकरण शेतीकडे वळतांना दिसत आहे. कारण शेतकर्‍यांचा याचे महत्त्व पटले असून या तंत्राचा वापर करुन ते भरघोस उत्पादन घेवू शकतात, हे देखील त्यांच्या ध्यानात आले आहे. मात्र या शेतीत पीक व्यवस्थापन हे अत्यंत महत्त्वाचे असते. यामुळे शेतकर्‍यांनी याची सविस्तर माहिती जाणून घेणे आवश्यक आहे.
पीक विविधीकरण शेती म्हणजे काय?
पीक विविधीकरण म्हणजे पीक पेरणी बदलणे. शेतात दरवर्षी एकाच पिकाची सतत पेरणी केल्याने जमिनीची खत शक्ती नष्ट होते, त्यामुळे पीक उत्पादनही कमी होते आणि शेतकर्‍यांना नफाही कमी होतो. अशा परिस्थितीत जमिनीचे आरोग्य सुधारण्यासाठी पीक विविधतेचा अवलंब करून कमी खर्चात अधिक उत्पादन घेता येते. जर जमिनीचे आरोग्य सुधारले तर त्यामुळे लवकरच शेत नापीक होण्यापासून वाचेल. पीक विविधीकरण जमिनीची सुपीकता वाढवण्यासाठी प्रभावी पीक वैविध्य मातीची सुपीकता राखण्यासाठी देखील प्रभावी आहे.
पीक वैविध्य ही वेगवेगळ्या प्रकारची पिके किंवा एकाच पिकाच्या अनेक जातींची लागवड करून लागवडीची एक पद्धत आहे, ज्यामध्ये शेतकरी काही अंतरानंतर एका पिकाच्या जागी दुसरे पीक घेऊन पीक विविधतेचे परिमाण टिकवून ठेवण्याचे काम करतात. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, शेतीच्या या खास पद्धतीमुळे शेतकरी एकाच शेतात वेगवेगळी पिके घेऊ शकतात. पीक विविधीकरणामुळे शेतकर्‍यांचे उत्पन्न वाढते. एकाच वेळी अनेक पिकांची पेरणी केल्यास पाणी, श्रम आणि पैशाची बचत होते. पीक वैविध्यतेने शेती करून शेतकर्‍यांचे उत्पन्न वाढू शकते. त्याच शेतात विविध पिकांचे उत्पादनही कमी जागेत मिळत असल्याने शेतकर्‍यांना दुप्पट-तिप्पट फायदा होतो.
पीक विविधतेचा अवलंब केल्याने नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण देखील होते, जसे की तांदूळ-गहू पिकांसह सोयाबीनची लागवड, ज्यामुळे जमिनीची सुपीकता टिकवून ठेवण्यास तसेच वातावरणातील नायट्रोजनचे प्रमाण वाढण्यास मदत होते. हंगामी भाजीपाल्याची लागवड केल्यास अधिक नफा मिळेल. पीक विविधतेमध्ये मिश्र हंगामी भाजीपाल्याची लागवड विशेषतः लहान शेतकर्‍यांसाठी अतिशय उपयुक्त ठरू शकते.
पीक विविधीकरण शेतीमध्ये पीक व्यवस्थापन कसे करावे?
पीक विविधीकरण शेतीमध्ये पीक व्यवस्थापन हे सर्वात महत्त्वाचे असते. यात चुक झाली तर शेतकर्‍यांचे मोठे नुकसान होते. अशा परिस्थितीत हे धोके कमी करण्याचा सोपा मार्ग जाणून घेऊया तुमच्या क्षेत्राच्या हवामानानुसार पिके निवडा. पिकांच्या सुधारित जाती निवडा आणि प्रमाणित केंद्रांवरूनच बियाणे खरेदी करा. माती परीक्षणाच्या आधारेच पिके निवडावीत. पीक विविधीकरण करताना एका पिकाची समस्या दुसर्‍या पिकापर्यंत पोहोचणार नाही हे ध्यानात ठेवले पाहिजे. यासाठी या पद्धतीने मशागत करताना वेगवेगळ्या पिकांमध्ये तण किंवा कुंपणाद्वारे विभाजन करता येते. यामुळे एका पिकाची समस्या इतर पिकांपर्यंत हवा किंवा पाण्याद्वारे पोहोचू शकणार नाही. पीक वैविध्य अधिक वाचा पीक विविधीकरण या पद्धतीने शेती करून अधिक नफा मिळविण्यासाठी शेतकर्‍यांनी भाजीपाला, फळे, फुले इत्यादी पिके घ्यावीत.