झूम शेती म्हणजे काय? खूपच कमी लोकांना माहित आहे ही संकल्पना

नागपूर : कोरडवाहू शेती, बागायती शेती, सेंद्रीय शेती, अत्याधुनिक शेती असे शेतीचे कितीतरी प्रकार आपल्याला माहित आहे. मात्र तुम्हाला झूम शेती म्हणजे काय? हे माहित आहे का? झूम शेती हा नवा प्रकार नसून खूप पूर्वीपासून हा प्रकार अस्तित्वात आहे. आतापर्यंत आपल्याला शेतीचे जे प्रकार माहित आहेत त्यात शेतातील पिकं बदलली जातात. मात्र या पध्दतीत चक्क शेतजमीनच बदलली जाते. आजही भारतात असे अनेक भाग आहेत जिथे शेतकरी अजूनही झूम शेती करतात करतात.

झूम शेती हा जुन्या शेतीचा एक प्रकार आहे. शेतीची ही पद्धत मानवाने आदिम असताना अवलंबली होती. यामध्ये, सुपीक जमीन बनवण्यासाठी जंगलातील लहान क्षेत्र काढून टाकून किंवा जाळून, वन जाळून जमिनीत पोटॅश मिसळले जाते, ज्यामुळे जमिनीची सुपीकता आणि पोषक द्रव्ये वाढते. यानंतर जमिनीची सुपीकता राहेपर्यंत या मोकळ्या जागेवर लागवड केली जाते, सुपीकता संपल्यानंतर जागा बदलली जाते.

या पद्धतीत जंगलातील झाडे आणि झाडे तोडून शेततळे आणि बेड तयार केले जातात आणि मोकळी झालेली जमीन हाताने वापरल्या जाणार्‍या अवजारांनी नांगरली जाते. त्यात बियाणे पेरणी करुन नैसर्गिक पध्दतीने उत्पादन घेतले जाते. यामध्ये कोणत्याही प्रकारचे खत वापरले जात नाही. त्यामुळे पिकांचे उत्पादन खूपच कमी होते. ही जमीन २-३ वर्षांनी सोडली जाते जेव्हा जमिनीची सुपीकता कमी होते, त्यानंतर अशा जमिनीवर गवत आणि अन्य वनस्पती हळूहळू पुन्हा उगवते आणि पुन्हा जंगल बनते.

भारतात या ठिकाणी केली जाते झूम शेती
झूम शेतीबाबत नेहमीच वाद-विवाद होत आले आहेत. पण तरीही देशाच्या कानाकोपर्‍यात आजही झुमची लागवड केली जाते. ओरिसा, मध्य प्रदेश, आंध्र प्रदेश आणि केरळच्या काही भागांसारख्या ईशान्य भारतातील काही भागांमध्ये हे अजूनही अल्प प्रमाणात वापरले जाते. यासह, हे मेघालय, नागालँड, अरुणाचल प्रदेश या ईशान्येकडील राज्यांमध्ये आणि छत्तीसगडच्या बस्तरच्या अबुझमद प्रदेशात केले जाते. येथील आदिवासी गटांमध्ये अजूनही झुमची शेती प्रचलित आहे.

शेतीची ही पद्धत बहुतांशी आदिवासी अवलंबतात. आदिवासी समाजातील लोक जंगले कापून शेती करतात आणि काही वर्षांनी ती जागा सोडतात आणि तेथून दुसर्‍या ठिकाणी जातात, त्यानंतर तिथे हीच प्रक्रिया पुन्हा करतात. झूम शेतीमुळे जंगलातील मौल्यवान नैसर्गिक साधन संपत्तीचे नुकसान होत असल्याने शेतीच्या या पद्धतीला परावृत्त करून आधुनिक शेतीला प्रोत्साहन दिले गेले आणि आता हळूहळू ही शेतीची पद्धत संपुष्टात येऊ लागली आहे.