नैसर्गिक बदलामुळे शेतीचे स्वरूप बदलत आहे. अश्या परिस्थितीत शेतीमध्ये नाविन्यता आणणे ही काळाची गरज आहे. आज आपण अशाच एका नावीन्यपूर्ण शेतीबद्दल पाहणार आहोत ती म्हणजे लाख शेती.
प्राथमिक माहिती :-
- महाराष्ट्र राज्यातील विदर्भात गोंदिया, भंडारा, चंद्रपूर, गडचिरोली सारख्या जिल्ह्यात पारंपरिक पद्धतीने लाख शेती केली जाते.
- लाख ही एक नैसर्गिक राळ आहे.
- ती लाखेच्या कीटक मादीपासून प्रजननानंतर स्त्रावाच्या रुपात तयार होते.
- लाख कीटकाच्या दोन जाती आहेत.
- १) कुसामी
- २) रंगिनी
- प्रत्येक जातीपासून एका वर्षात दोन वेळा उत्पादन घेतले जाते.
- भारतात ८० % उत्पादन रंगिनी किटकापासून घेतले जाते.
- अधिक उत्पादन मिळविण्यासाठी लाख शेतीत नावीन्यपूर्ण प्रयोग करणे अत्यंत गरजेचे आहे.
लाख शेती सुरू करण्यासाठी खालील बाबीची आवश्यकता असते.
- पळश, बोर इत्यादी पोषक वृक्ष
- दावली
- सिकेटर
- प्लॅस्टिक सुतळी
- लाख बीज
- बांबू टोपली
- कीटकनाशक
- बुरशीनाशक
लाख कीटक संगोपन करण्याकरिता खालील वृक्ष असणे गरजेचे आहे.
- पळस
- बोर
- पिंपळ
- आकाशमनी
लाखेच्या कीटक संगोपन करण्याकरिता खालील बाबीचा अवलंब करणे बंधनकारक आहे.
- झाडांची छाटणी करणे.
- लाखेचे किडे सोडणे.
- फुंकी काढणे.
- कीटकनाशक / बुरशीनाशक फवारणी
- लाखेच्या पिकाची कापणी
- लाखेची छीलाई
झाडांची निवड आणि छाटणी :-
- छाटणी केल्याने जुन्या व वाळलेल्या फांद्या काढल्या जाऊन नवीन न रसदार फांद्या मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध होतात.
- नवीन फांद्यावर लाख किटकाचे चांगल्या प्रकारे संगोपन होऊन लाखेचे उत्पादन वाढण्यास मदत होते.
- पळस व बोरीची १० वर्षांवरील झाडे लाख शेतीसाठी योग्य आहेत.
- या झाडांवर लाख कीटक सोडण्यापूर्वी ६ महिने अगोदर या पोषक वृक्षांची छाटणी करावी.
- कतकी हंगाम घेण्यासाठी पळस झाडाची फेब्रुवारी मध्य मध्ये छाटणी करावी.
- वैशाखी हंगाम घेण्यासाठी पळस आणि बोर या झाडांची एप्रिल महिन्यात छाटणी करावी.
झाडाची छाटणी कशी करावी ?
- छाटणी हलकी करावी.अंगठयापेक्षा मोठ्या फांद्या कापू नये.
- सव्वा ते अडीच सेमी जाडीच्या वाळलेल्या, कीडग्रस्त आणि तुटलेल्या फांद्या एक ते दीड फूट लांबीवर कापून टाकाव्यात.
- फांद्या कापण्याकरिता कोयता वापरावा.
- फांद्या तिरप्या आणि एकाच दणक्यात कापाव्यात.
कीटक संचारण प्रक्रिया :-
- लाख कीटकाच्या लहान पिल्लाना पोषक वृक्षाच्या फांद्यावर सोडणे यालाच कीटक संचारण म्हणतात.
- या प्रक्रियेत लाख बीज म्हणजे लाख कीटकाच्या गर्भार मादी असलेल्या फांद्या एकत्रित करून त्या पोषक वृक्षांच्या फांद्यांवर बांधतात.
- कीड संचारण करण्याकरिता झाडाचे वय १० वर्ष असणे गरजेचे आहे.
कीटक संचारण केव्हा करावे ?
- हिवाळ्यात लाखेचा कीटकाच्या अंगावरील पापडीवर लाखेचे लहान पिल्ले पाहून
- उन्हाळ्यात लाखेचे पिल्ले मादीच्या शरीरातून निघण्याचे एक आठवडा अगोदर
लाख कीटक झाडांवर कसे सोडावे ?
- लाखबिजाच्या फांद्यावरील पाने व खराब काड्या काढून टाकाव्यात.
- लाखबिजेच्या फांद्यावर शत्रू कीटक आढलळ्यास लागलीच फांद्या कीटकनाशक द्रावणात ८ ते १० मिनिटे बुडवून ठेवाव्यात.
- ६० मेशची प्लॅस्टिक पिशवीमध्ये लाख बीज भरून झाडांवर बांधावे.
- ६ इंच लांबीच्या ४ फांद्या घेवून एक गठ्ठा बनवावा.
- गठ्ठा बांधताना सुतळी चे दोन्ही टोक लांब ठेवावेत. त्यांचा उपयोग झाडांवर बांधताना करावा.
- लाखबीज गठ्ठा झाडांच्या फांदीला समांतर फिट बांधावा.
- लाखबीजेचे गठ्ठे झाडांच्या सर्व फांद्यावर बऱ्याच ठिकाणी बांधाव्या.
- वैशाखी आणि कटकी पीक घेतल्यास एक मीटर फांदी करिता ५ ते १० ग्रॅम बीज वापरावे.
- मोठ्या झाडांवर ३०० ते ४०० ग्रॅम बीज वापरावे.
- वैशाखी पिकाकरीता प्रती मीटर फांदी २०० ग्रॅम बीज आणि मोठ्या झाडाकरिता १ किलो पर्यंत लाखबीज वापरावे.
फुंकी उतरविणे :-
- लाख बीजेच्या काड्यातून लहान लहान पिल्ले निघाल्यावर राहिलेल्या लाखेच्या काड्याना फुंकी म्हणतात.
फुंकी का काढावी :-
- शत्रू कीटकांना लाखेच्या नवीन पिकावर जाण्यापासून रोखण्याकरीता
- वाळल्यानंतर लाख जमिनीवर पडू नये म्हणून
फुंकी केव्हा काढावी ?
- लाख बीजेच्या गठठ्यातून लाख कीटक निघणे संपल्यावर किंवा कीटक सोडल्यावर तीन आठवडाच्या आत फुंकी लाख झाडावरून काढून घ्यावी.
फुंकी कशी काढावी ?
- बांबूला धारदार हूक किंवा विळा बांधून त्याद्वारे लाख बीजेच्या गठ्याची दोरी कापून टाकाव्यात.
कीटकनाशक फवारणी :-
- लाख कीटक सोडल्यावर १ महिन्याने लाखेच्या फांद्यावर शिफारस केलेली कीटकनाशके आणि बुरशीनाशके यांची फवारणी करून घ्यावी.
लाख पिकाची कापणी :-
- पोषक झाडावरील अपरिपक्व लाख कापणी एप्रिल महिन्यात शेवटी करावी.
- परिपक्व झालेल्या रंगिनी लाखाची कतकी पिकाची कापणी ऑक्टोंबर, नोव्हेंबर तर बैसाखी पिकाची कापणी जून जुलै महिन्यात करावी.
- कापणी करताना छाटणी सुद्धा करावी.
पोषक झाडांची विभागणी :-
- लाख शेती करताना पोषक झाडे विभागून लाख शेती करणे बंधनकारक आहे.
पोषक झाडांची विभागणी का करावी ?
- झाडांना आराम मिळाल्याने त्यांची पोषण क्षमता वाढते.
- जास्त प्रमाणात लांब फांद्या मिळाल्याने झाडाचा आकार वाढतो.
- उत्पादनात वाढ दिसून येते.बीज लाखेची कमतरता भासत नाही.
- शत्रू किटकाचा कमी त्रास होतो.उत्पादनात आणि उत्पन्नात सातत्य राहते.
झाडांची विभागणी कशी करावी ?
- पळसाची झाडे सारख्या दोन भागात विभागून घेण्यात यावे. आणि तिसरा भाग बोरीचा झाडाचा ठेवावा.
- लाख कीटक पोषक वृक्षावर सोडण्याचा सहा महिने अगोदर बोरीच्या सर्व झाडांची आणि पळसाच्या झाडांच्या एका भागाची कापणी एप्रिल महिन्यात करावी.
- ऑक्टोबर व नोव्हेंबर महिन्यात या दोन्ही विभागात लाखेचे कीटक सोडावेत.
- पुढील वर्षी एप्रिल महिन्यात बोरावरील अपरिपक्व लाख कापून घ्यावी आणि पळसाच्या झाडांच्या दुसऱ्या भागातील झाडाच्या फांद्यांची कापणी करावी.
- पळसावर लाखेचे कीटक जून व जुलै महिन्यात सोडण्याकरिता सोडावीत. आणि ऑक्टोबर नोव्हेंबर मध्ये पूर्ण पिकाची कापणी करावीत.
- मिळालेल्या लाखेच्या बिजापासून बोर आणि पळसाच्या दुसऱ्या भागातील लाखेचे कीटक सोडावेत.
- पिकाची कापणी केल्यावर पळसाच्या काही फांद्यावर काही लाख असल्यास ती तशीच राहू द्यावी.
- पुढील वर्षी एप्रिल मध्ये कापणीच्या वेळेस अपरिपक्व लाख कापावी अश्याप्रकारे पळसाच्या झाडाची दोन भागात विभागणी करून बैसाखी आणि कतकी पीक घेता येते.
- बोरीच्या झाडावरील बैसाखी पिकाची अपरिपक्व लाख दरवर्षी घेणे शक्य आहे.
- जर शेतकरी फक्त पळसावर लाख शेती करणार असेल तर त्यांची तीन भागात विभागणी करावी.
लाख किटकाची बीजाई कुठे मिळते ?
- बैसाखी लाखेची बिजाई ऑक्टोबर महिन्यात आणि कतकी बिजाई जुलै महिन्यात लाख शेती करणाऱ्या भागात सहज मिळते.
- भारतीय लाख संशोधन संस्था, नामकुम, रांची, झारखंड येथे संपर्क साधावा.
अधिक माहितीसाठी आणि प्रशिक्षण घेण्यासाठी खालील ठिकाणी संपर्क साधावा.
- भारतीय लाख संशोधन संस्था, नामकुम, रांची, झारखंड
- आत्मा प्रकल्प अधिकारी, जिल्हा कृषी कार्यालय
- तालुका कृषी अधिकारी कार्यालय
- कृषी विज्ञान केंद्र
लाख शेतीचे बारमाही कॅलेंडर :-
- जानेवारी : – पोषक झाडावरील वाळवी / उधळीचा नाश करावा.
- फेब्रुवारी : – पहिल्या आठवड्यात नर किडे निघण्या अगोदर शिफारस केलेल्या कीटकनाशकाची फवारणी करावी.
- मार्च :- बैसाखी अरी पीक पाहणी
- एप्रिल :- झाड छाटणी, अरी लाख खंडातून लाखेचे कापणी आणि झाडाची छाटणी करून लाखेची छिलई करणे.लाख विक्री करणे.
- मे :- बैसाखी लाख बीज खंडातून कीटक निघण्याचा अंदाज घ्यावा.
- जून :- लाखबीज खंडात बैसाखी पिकाला आत्मसंचारण साठी सोडावे.
- जुलै :- आवश्यकतेपेक्षा जास्त लाख कापून विक्री करावी.
- ऑगस्ट :- कीटकनाशक पहिली फवारणी
- सप्टेंबर :- आवश्यकता असल्यास कीटकनाशक दुसरी फवारणी करावी.लाखबीज खंडातून कीटक निघण्याचा अंदाज घ्यावा. अरी मध्ये लाखबीज गरज आहे का याची चाचपणी करणे.
- ऑक्टोंबर :- लाखेचे लहान कीटक बाहेर पाडून लाख बीजाची कापणी करावी.लाखबीजातील कीटक दोन्ही खंडात सोडावे.
- नोव्हेंबर :- फुंकी काढावी व छीलावी.परोपजिवी व परभक्षी किडीचा संख्येच्या अंदाज घ्यावा.कीटकनाशक फवारणी करावी.
- डिसेंबर :- गरज पडल्यास दुसरी कीटकनाशक फवारणी करावी.
विशेष बाब :-
- लाख शेती हा प्रयोग मराठवाडा आणि विदर्भ या दुष्काळी भागासाठी वरदान ठरू शकतो.
- लाख शेती करण्याकरिता आत्मा प्रकल्प अधिकारी, जिल्हा कृषी अधीक्षक कार्यालय हे सर्व सहकार्य करतात.
- उत्तम नियोजन आणि तज्ञ मंडळीच्या मार्गदर्शनात हा व्यवसाय केल्यास एक शास्वत उत्पन्न देणारा स्त्रोत शेतकरी बंधू भगिनींना तयार होईल हे नक्की !
माहिती स्त्रोत :-डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला
हे देखील वाचा :
