आता शेती ही केवळ पोटापुरती राहिलेली नाही, तर आजची शेती हा एक उद्योग बनत आहे. कमी जमिनीतूनही लोक चांगले उत्पन्न काढत आहेत. सेंद्रिय शेती करून एक-दोन नव्हे तर हजारो तरुण यशाची नवी पायरी चढत आहेत.

आपण इथे सेंद्रिय कापूस शेतीबद्दल बोलत आहोत. ज्येष्ठ कृषी शास्त्रज्ञ डॉ. मयंक राय यांच्या मते, भारतातील फायबर पिकांमध्ये कापसाचे महत्त्वाचे स्थान आहे आणि ते एक नगदी पीक आहे. कापसाच्या फायबरपासून कापड तयार केले जाते आणि त्यातील फायबर काढल्यानंतर, त्याचे कापसाचे बियाणे जनावरांना खाण्यासाठी वापरले जाते. कापूस बियाण्यापासून तेल देखील काढले जाते.

आता लोकांना रासायनिक शेतीचे दुष्परिणाम कळले आहेत आणि ते सेंद्रिय पद्धतीने उत्पादित केलेल्या उत्पादनांचा अवलंब करत आहेत. देशी, मऊ आणि बीटी कापसाच्या सेंद्रिय शेतीचे महत्त्व भारतात सातत्याने वाढत आहे. कापसाची सेंद्रिय शेती केल्याने त्यातील फायबर, कापूस बियाणे आणि तेल असलेल्या उत्पादनांचे महत्त्व आपोआप वाढते. लांब फायबर कापूस सर्वोत्तम मानला जातो, ज्याची लांबी 5 सेमी आहे, मध्यम फायबर कापूस जी 3.5 ते 5 सेमी लांबीची आहे आणि लहान फायबरची लांबी 3.5 सेमी आहे.

कापूस लागवडीसाठी हवामान आणि माती (सेंद्रिय शेती)

कापूस पिकासाठी २० अंश सेंटीग्रेड ते ३० अंश सेंटीग्रेड तापमान आवश्यक असते. टिंडा फुलण्याच्या वेळी स्वच्छ हवामान, मजबूत आणि तेजस्वी सूर्यप्रकाश असावा. यामुळे फायबरला चमक येते आणि टिंडे पूर्णपणे फुलतात. कापसाच्या सेंद्रिय शेतीसाठी (कपस की खेती) किमान 60 सेमी पावसाची आवश्यकता असते. कापसाच्या सेंद्रिय शेतीसाठी जमिनीत पाणी धरून ठेवण्याची व पाण्याचा निचरा करण्याची क्षमता असावी. ज्या भागात पाऊस कमी पडतो, त्या मटियार जमिनीत कापसाची लागवड केली जाते. मातीचे pH मूल्य 5.5 ते 6.0 असावे. तथापि, 8.5 pH मूल्यापर्यंतच्या जमिनीतही कापसाची लागवड करता येते.

पेरणीची वेळ आणि पद्धत

कपाशीची पेरणी दोन वेळा केली जाते. पावसापूर्वी कोरड्या शेतात एकदा पेरणी करावी आणि पावसानंतर पेरणी करावी. पावसापूर्वी पेरणी करणे याला लवकर पेरणी म्हणतात. यामध्ये पावसाळ्याच्या ७-८ दिवस आधी कोरड्या शेतात पेरणी केली जाते. पावसानंतर जमा झालेले पाहून ते पुन्हा रिकाम्या जागेत बिया देतात. या पद्धतीत उत्पादन अधिक होते. साधारणपणे ही पेरणी 10-20 जून दरम्यान होते, दुसरी वेळ पावसानंतर पेरणीची असते. कापूस एका ओळीत पेरला जातो. देशी कापसाची पेरणी ३०X१५ सें.मी. संकरित व अमेरिकन कापसाची पेरणी ४५X९० सें.मी. पेरणी करायच्या विविधतेवर बियाण्याचे प्रमाण अवलंबून असते. संकरित कापूस 450-500 ग्रॅम बियाणे एक एकर जमिनीसाठी पुरेसे आहे. देशी कापूस पेरणीसाठी ५ ते ६ किलो बियाणे लागते.

सेंद्रिय खते आणि जैव खते

कपाशीच्या सेंद्रिय शेतीसाठी 30 ते 40 टन शेणखत किंवा गांडूळ खत 25 ते 30 टन प्रति हेक्‍टरी पेरणीपूर्वी 15 दिवस आधी शेतात टाकावे. तसेच 500 किलो घंजीवामृत पसरल्यानंतर शेताची चांगली नांगरणी करून पॅट चालवून शेत समतल करावे. खत टाकल्यानंतर शेत उघडे ठेवू नये. पेरणीपूर्वी बीजप्रक्रिया करताना रायझोबियम, पीएसबी, पोटॅश आणि झिंक विद्रव्य जिवाणू संवर्धन या जैविक खतांचा वापर करा.

माती उपचार

कापसाच्या सेंद्रिय शेतीसाठी माती प्रक्रिया आवश्यक आहे. माती प्रक्रियेसाठी 2.5 ते 3 किलो प्रति हेक्‍टरी ट्रायकोडर्मा विरिडी 150 ते 200 किलो गांडूळ खत किंवा शेणखत मिसळून त्यावर जाड पॉलिथिनच्या आसनाने झाकून 10-12 दिवस सावलीत ठेवा. 3-4 दिवसांनी पुन्हा मिसळा आणि झाकून ठेवा. यानंतर, पेरणीपूर्वी, शेवटच्या नांगरणीच्या वेळी, शेतात समान रीतीने पसरवा.

बीजप्रक्रिया (कापूस बियाणे)

बियाण्यांपासून होणारे रोग टाळण्यासाठी बियाण्यावर ट्रायकोडर्मा सेंद्रिय बुरशीनाशक @ 5-10 ग्रॅम/किलो बियाण्याची प्रक्रिया करा. यामुळे बुरशीमुळे होणा-या रोगांपासून सुटका होईल जसे की मुळ कुजणे, खोड कुजणे, ओलसर होणे, कासेचे गळणे, जळणे इत्यादी. यानंतर बियाणे अॅझोटोबॅक्टर, पी.एस. बी. आणि पोटॅश बायो-फर्टिलायझर (NPK बायो-फर्टिलायझर) ची प्रक्रिया करून सावलीत वाळवून पेरणी करावी. कापूस या सेंद्रिय पिकामध्ये गंधकाला खूप महत्त्व आहे, असे डॉ. मायाक राय सांगतात. यासाठी फुलोऱ्यापूर्वी 2 टक्के सेंद्रिय विद्राव्य गंधकाचे द्रावण पिकावर फवारले जाते. 7 दिवसांच्या अंतराने दोनदा फवारणी करावी. अशा प्रकारे द्रव सेंद्रिय खताचा वापर करून तुम्ही कापसाची सेंद्रिय शेती करू शकता.

सेंद्रिय कापूस उत्पादन

सन 2020-21 मध्ये 8,10,934 मेट्रिक टन सेंद्रिय कापसाचे उत्पादन झाले आहे. त्या तुलनेत 2019-20 मध्ये 3,35,712 मेट्रिक टन सेंद्रिय कापूस आणि 2018-19 मध्ये 3,12,876 मेट्रिक टन उत्पादन झाले. यावरून सेंद्रिय कापसाच्या उत्पादनात सातत्याने वाढ होत असल्याचे दिसून येते. सेंद्रिय कापसाचे उत्पादन आणि उत्पादकता वाढवण्याच्या उद्देशाने 15 प्रमुख कापूस उत्पादक राज्यांमध्ये राष्ट्रीय अन्न सुरक्षा अभियान (NFSM) अंतर्गत कृषी आणि शेतकरी कल्याण विभाग कापूस विकास कार्यक्रम राबवत आहे. ICAR – केंद्रीय कापूस संशोधन संस्था (CICR) देशातील सेंद्रिय कापसाचे उत्पादन वाढवण्यासाठी तंत्रज्ञान विकास आणि संशोधनावर काम करत आहे. सरकार परंपरागत कृषी विकास योजना (PKVY) प्रकल्पाद्वारे सेंद्रिय शेतीलाही प्रोत्साहन देत आहे. मध्य प्रदेश (3,83,133 MT), महाराष्ट्र (1,68,009 MT), गुजरात (85,782), ओडिशा (1,06,495) इतके आहे.